Niesamowite są te powroty na Barrøy, choć to wcale nie tam zabiera nas Roy Jacobsen w Oczach z Rigela. To raczej powrót do tej szczególnej, kruchej atmosfery, do znajomej bohaterki, do uczucia, które nie zniknęło, odkąd poznałam Niewidzialnych, choć Białe morze nie spełniło pokładanych w nim nadziei (musiały być za wielkie). Oczy z Rigela przypomniały mi o tym prostym zachwycie, jaki wywołali we mnie Niewidzialni. Bo tutaj też to wszystko jest. Zachwyt i... cicha ekscytacja. Tym razem statyczna przestrzeń, tak charakterystyczna dla opowieści z Barroy, przemienia się w znikający krajobraz, ponieważ Oczy z Rigela to powieść drogi, powieść wypełniona poszukiwaniem, trudem, miłością i nadzieją. Po swojemu (po jacobsenowemu) subtelnie zatyka dech. Nie powtórzy fenomenu Niewidzialnych (nic nie powtórzy), ale mu dziwnie dorównuje. A może to mnie urzekła ta nagle ludzka, kobieca twarz Ingrid. Ingrid — matki. Ingrid, która postanawia zawalczyć o miłość, może o rodzinę. Jej siła i determinacja chyba nigdy nie były tak wielkie, choć dobrze znamy ją od tej niezłomnej strony. Oczy z Rigela to szczególnie osobista historia, która wplata się jednak w inne, mijane po drodze w powojennej rzeczywistości. 

Ingrid wyrusza wraz z małą Kają na poszukiwania Aleksandra, a ludzie, których spotyka, raz pomagają jej, raz wpuszczają w manowce. Nikt nie mówi całej prawdy, każdy skrywa w sobie coś, co okazuje się częściej pokłosiem wojny niż tym, co tak naprawdę Ingrid chce odnaleźć (a może jest wręcz przeciwnie?). Trudne warunki podróży kontrastują z jej siłą i zaradnością. Przecina je śmiech małej dziewczynki, która przez całą drogę w ogóle nie płacze. Pociągi, puste stacje kolejowe, ubogie domy, brzegi morza. Ingrid podczas podróży robi zapiski w bloku rysunkowym, zbiera nietypowe wskazówki, mapy, zachowuje pamiątki, zapamiętuje spojrzenia. Jednak cel nie znika jej z oczu. Cel, który widzi w oczach Kai...

Niesamowita to proza. Nerwowa droga przedziwnie koi, daje nadzieję, choć przez mijane krajobrazy przewijają się smutek, pustka i poczucie opuszczenia. Nadal nie przypominam sobie, żeby w Niewidzialnych było tyle lakonicznych, dziwacznych zdań, które uwierały mnie już w Białym morzu. Jednak w Oczach z Rigela one jakoś pasują. To był naprawdę udany powrót na Barrøy nie-Barrøy. Do Ingrid. "(...) i czuła zaskakującą ulgę, że żadna z osób napotkanych po drodze nie powiedziała jej więcej, niż to, co powiedziała, jakby podróż widziana od tyłu stała się tak dobra, jak tylko mogła być".

***  
Jacobsen Roy, Oczy z Rigela, tłum. Iwona Zimnicka, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2020, s. 256.

"Las jó przyjnół,

Była chatka, a w tej chatce... "Szmer barstuków dobiegający głęboko spod ziemi, zaplątany w korzenie drzew". Mam wrażenie, że wciąż go słyszę. Podobnie, jak ujadanie jarchuka, czy huk sowy. Zamykam oczy i widzę wnętrze chaty Ciotki Borowej (te moje — z wyobraźni, którą rozhulało wprawne pióro Aleksandry Dobies, ale i te z niesamowitej ilustracji Eweliny Bielak). W odróżnieniu od ludzi skrywających się w głębokich mrokach swoich drewnianych chat, w obawie przed lasem i zamieszkującymi go warnijskimi duchami (a może jest zupełnie na odwrót i... to duchy boją się ludzi?) — ja wskakuję na wóz wraz z Lottą i czekam, aż las przyjmie mnie jak swoją ("las sia nió zajnie"). Mimo duchów i leśnych mar. Czy to nie o ich istnieniu marzyłam jako dziecko, naprawdę wchodząc wtedy w te warmińskie lasy, by zbierać jagody i zerkać do dziupli drzew? Pamiętam lęk połączony z dziecięcą ciekawością. Tajemnicze zagajniki i ciche polany. Przed przeczytaniem Uroczyska nie zdawałam sobie sprawy, jak bardzo to właśnie las uczestniczył w moim dziecięcym, magicznym postrzeganiu świata. Jak był mi bliski.

Ta oniryczna, słowiańska baśń sprawiła, że zachciało mi się wrócić do własnych korzeni, ale i pogrzebać głębiej w historii Warmii, chociaż to w samym Uroczysku znalazłam przejaw jej pełni. Aleksandra Dobies uplotła przepiękną i niepowtarzalną opowieść, ożywiając warmińskie duchy (i demony), które z pomocą Edwarda Cyfusa (gawędziarza, popularyzatora gwary i kultury warmińskiej) zyskały prawdziwy głos — bohaterowie mówią bowiem warmińską gwarą, i choć nie wszystkie dialogi są w całości przetłumaczone (jednak wiele ważnych zwrotów znajdziemy w słowniczku), to można odnieść wrażenie, że doskonale rozumie się ten dawny język. To właśnie on, barwne opisy oraz zachwycające ilustracje budują klimat Uroczyska.

A co (lub kto) się w nim skrywa? Kłobuk, Smętek, demon Bobo. Baba Jaga? Być może. Jednak obok tego baśniowego folkloru toczy się całkiem poważna historia starcia dwóch sąsiadujących ze sobą światów, walki dobra ze złem, inności, odrębności, okrutnych uprzedzeń oraz strachu. "Podobno najstarsi mieszkańcy pamiętali czasy, kiedy to pobliskie osady nawiedzały mamuny porywające dzieci, w jeziorach grasowały topniki, a w jesienne, ulewne wieczory do domów skradały się podstępne kłobuki". Ludzie boją się ciemnego lasu i nie zapuszczają (kiedy nie trzeba) na uroczysko. Jednak to, co gnieździ się za murem drzew nie ma takiej strasznej twarzy (i to nie jej należy się bać). Autorka oswaja strachy i wprowadza element realistyczny w tę magiczną krainę. Weźmy Lottę, zwyczajną wiejską dziewczynę, która jedyny swój ratunek widzi w ucieczce do lasu. Morkę, za którą ktoś wcześniej dokonał wyboru. Jednej i drugiej las, jak gościnny gospodarz, daje bezpieczne schronienie. Bo oto mamy odwróconą bajkę, gdzie to wcale nie "wilk", postrach z lasu, okazuje się tym złym. Wilk mieszka gdzie indziej. Bliżej niż nam się wydaje... Przeszywają na wskroś ostatnie słowa Lotki (u mnie aż do łez). A równocześnie wszystko tłumaczą. To, co niewidzialne, i to, co namacalne. To, do czego istnienia potrzeba tylko wiary. I to, co... najważniejsze. Nawet jeśli na pierwszy rzut oka niczego nie widać. 

"Nie wierzą już w nas..."

Słyszeliście ten szept? Pozwólcie, że daruję sobie szersze interpretacje. Uroczysko odbieram głównie sercem, nie chcę za dużo analizować ("słuchoj syrca swojygo", jak mówił... podstępny topnik, czy później Smętek), każdy powinien przyjąć je na własny sposób. Jestem ogromnie wdzięczna za tę niezwykłą książkę, która poruszyła we mnie to, co było od dawna uśpione. Równocześnie żywię podziw dla ogromu pracy włożonego w jej powstanie. To bardzo wartościowa pozycja, poszerzającą wiedzę na temat warmińskich tradycji i wierzeń, wspaniale wydana i opracowana, ciesząca oko pełnymi mrocznego folkloru, przyciągającymi ilustracjami, a przede wszystkim — prawdziwa literacka uczta. Szczęśliwy ten, kto spotka Uroczysko (albo... którego spotka Uroczysko) na swojej drodze. Był to dla mnie magiczny, niezastąpiony czas. Cała historia, wszystkie postaci nadal we mnie żyją, a ja nie umiem się od nich oderwać i... chyba nawet nie chcę. Są takie książki, które zostają w głowie na zawsze i czuję, że będzie to jedna z nich.

"Pamiętasz dziewczynę o imieniu Listopad,
jej włosy pachniały dymem ognisk, a usta miały kolor
rozgniecionych jeżyn.
Kiedy po raz pierwszy ją zobaczyłeś, wychodziła z lasu,
dlatego zawsze myślałeś, że opadłe liście pachną jak
miłość." 

Dojrzałe i mroczne. Melancholijne, cierpkie, poruszające. Wisi nad nimi jakaś niezwykła baśniowa łuna, chociaż bliżej im do starych legend o czarownicach niż do bajki o Czerwonym Kapturku. Pełne prawdziwej kobiecej mocy, mimo często męskiej narracji. Zbiór opowiadań autorstwa A. J. Kuchmister to odurzająca mieszanka różnych historii, w których słychać chichot wiedźm, czuć zapach leśnego runa (albo "dym ognisk"), a które mimo ponurego przesłania, tragizmu, może nawet  makabry, w specyficzny sposób... otulają, tworząc wokół siebie aurę bezpieczeństwa, sprytnie zamykając czytelnika w swój magiczny krąg. Trudno o trafniejszy opis, niż ten, który pojawił się na okładce — oniryczne, refleksyjne, wielowymiarowe. Dawno nie miałam do czynienia z tak dobrą literaturą pełną realizmu magicznego, momentami zbliżającą się nawet do ludowego horroru.

Myślę, że groza ukazana w Listopadzie ma swoje nietypowe oblicze. Czasem tkwi w schowanej pod podłogą trzmielinie (Dom kobiet), rozkopanych grobach (Przeżuwacz), czy dziewczynie, która opowiadała straszne historie pod kołdrą (Agnieszka). Czasem jest gdzieś indziej. Nawet w przewrotnie zabawnym Diable, który przypominał mi legendę o Panu Twardowskim ("wystarczy tylko, że wyskoczysz w noc"). Opowiadania są z reguły równe, choć różnie stylizowane. Może nie wszystkie do końca wpasowały się w mój gust, ale nie można im odmówić swoistego klimatu. Mam wrażenie, że każde zostało dopracowane co do słowa i chociaż czasem mógł drażnić pozorny brak zakończenia, mi to wszystko pasowało. Myślałam sobie — nie muszę wiedzieć więcej, bo to więcej już tam jest. W środku. Opowiadaniom zaś przewodzi motyw kobiety wiedzącej, czarnowłosej dziewczyny z lasu, mieszającej zioła i zbierającej zwierzęce czaszki. W każdym opowiadaniu kobieca siła pojawia się w innym wydaniu, czai się gdzieś w zakamarkach, często niedosłownie (niesamowity motyw z Horyzontu, który odstaje dość współczesną formą od reszty).

Rzadko godzę się na zrecenzowanie książki początkującego, nieznanego mi autora. Nie dlatego, że boję się debiutów. Przyczyną jest na ogół brak czasu na czytanie nawet tych wybranych przeze mnie książek. Miałam jednak przedziwną intuicję do tej Autorki i do jej — jak się okazało — znakomicie napisanych opowiadań. Doskonale wpasowały się w ten mój listopad i czuję, że będę do nich wracać.

Książkę przeczytałam w ramach
Wyzwania czytelniczego 2020 na Przestrzeniach tekstu  
(kategoria: zbiór opowiadań)